Restauratie van historisch stucwerk

Door veelvuldig schilderen en repareren blijven de echte schades soms verborgen, en raken de details als het ware steeds dieper ondergesneeuwd. De RCE ontwikkelde een tool voor het maken van beslissingen omtrent historisch stucwerk: reinig het oppervlak liever dan het nogmaals te schilderen. Bij te veel lagen verliest het stucwerk zijn pracht, met iedere beurt weer een beetje.

Als de verflagen dan ineens worden verwijderd vragen we ons af waarom men toch steeds weer nieuwe verflagen aanbracht. Ambacht & Restauratie heeft de kennis, de kunde en de gereedschappen voor het verwijderen van de verflagen. De oorzaken van de schade blijken dan pas echt! En soms blijkt de schade NB alleen maar in de verflagen te zitten.

Hier een voorbeeld van de vóór- en de na-foto. Links 35+ verflagen, rechts daarvan één nieuwe. Tussen voor en na hebben bij deze bos lelies nog verschillende stappen gezeten van conservering van ondergronden, reparatie van scheuren en aanhelen van ontbrekende stukjes.

De details spreken weer zoals in ca. 1780 werd bedoeld, toen bij een modernisering van het 17e-eeuwse pand onder andere een nieuw trappenhuis werd gerealiseerd. Geheel rechts de gerestaureerde koepel, die rond 1830 bleek te zijn versoberd: een deel van de ornamentiek werd verwijderd om een decoratieve voorstelling te realiseren die meer bij het tijdsbeeld van dat moment paste. Horror vacui werd overdaad schaadt

Ook onvoorzichtig handelen kan schade veroorzaken. Tijdens een van de 45 schilderbeurten kan het wel eens fout gaan. Na het verwijderen van de verflagen wordt de schade vaak pas echt duidelijk. Links de cherubijn, nog vol in de verf, met beschadigde hand. Rechts is de verf verwijderd, zijn roestende nagels (spijkers) verwijderd en is het handje aangeheeld, met behoud van het originele topje van de duim, de gehele middelvinger en een deel van de ringvinger. Bekijk het volledige herstel via onderstaande link, project Keizersgracht

Als na het verwijderen van de verflagen schade aan een kunstwerk blijkt te zijn ontstaan door roestende nagels, dan dienen deze eerst verwijderd te worden. Hierboven links de boosdoener. Rechts wordt het gat gevuld met een kalkcoulis. Daardoor ontstaat een nieuwe stabiele ondergrond zonder holle ruimtes en kan de restauratie van de schade worden uitgevoerd met passende reparatiemortels, bepaald op basis van laboratoriumonderzoek. Op deze wijze worden ook losgeraakte stukken stucwerk opnieuw met elkaar of op de ondergrond verbonden.

Zo ziet een uitgevallen ornament eruit, van bovenaf bekeken. We zien de drager van het stucwerk, hier: riet, die is losgeraakt van de plafondconstructie. Als de drager losraakt komt het stucwerk te verzakken en kan het op termijn zelfs uitvallen, met drager en al. Scheuren in het plafond kunnen een eerste aanwijzing zijn voor het losraken van de drager. Het stucwerk wordt daardoor instabiel. Bij het herstel van scheuren moet dus eerst gekeken worden of het stucwerk is verzakt en of er inmiddels beweging in het plafond mogelijk is. Reparatie heeft dus alleen zin voor de lange termijn als de plafondconstructie is beoordeeld, en wanneer is gecontroleerd of de drager nog stabiel is. Het plafond zal moeten worden gefixeerd om de stabiliteit te waarborgen. Conserveren gaat voor vervangen.

Verzakkingen van een stucplafond kunnen ook worden veroorzaakt door verzwakkingen in de bovenliggende plafondconstructie. Op bovenstaande afbeelding is een van de plafondbalken verzakt uit een moerbint. De drager, hier: rinkellatten, verzakt mee met de balk met scheuren in het stucwerk tot gevolg.

In dit geval zal getracht moeten worden het plafond van onderaf op te krikken, alvorens de plafondbalk opnieuw te bevestigen, waarna het scheurherstel kan plaatsvinden. In dit specifieke geval is de drager in orde en sluit het stucwerk er mooi op aan. 

Bij het vervaardigen van met name wandkunst kwam het in de achttiende eeuw voor dat men gesmede taaie nagels gebruikte om een kluit natte mortel op zijn plaats te houden, ofwel om te voorkomen dat deze zou uitzakken. Na voldoende opstijven werd daarna met de hand gemodelleerd met steeds fijnere kalkmortels. Wat men schijnbaar niet kon bevroeden is dat de ijzeren nagels zouden gaan roesten zoals ze blijken te doen. Door corrosie kan een ijzeren nagel tot zes (!) maal zijn oorspronkelijke volume uitzetten. Met de gevolgen voor het stucwerk. Op de foto enkele van de nagels die zijn verwijderd in het centrum van schade aan het oppervlak van wandkunstwerken.

Je ziet het vaak boven plinten. De stuclaag gaat steeds maar kapot. Dat komt omdat we in met name de tweede helft van de vorige eeuw oplossingen wilden om vocht buiten te houden. De problemen worden echter alleen maar groter en we accepteren dat er vaker hersteld moet worden... vaak met dezelfde slechte materialen.

Ademende oplossingen zijn beter. Zouten kristalliseren dan aan het oppervlak, daar waar vocht uittdampt, en kunnen eenvoudig afgeborsteld worden. Dampdichte oplossingen zorgen er juist voor dat zouten kristalliseren achter die harde lagen. Net als roest zorgt het kristalliseren voor volumetoename, en dus schade.

Hierboven een doorsnede van een materiaalmonster. Analisten van het erfgoedlab of gesteente-expertisebureaus kunnen aan de hand van de monsters inzicht geven in de samenstelling van een stuclaag, hier: vertinlaag. Welke materialen zijn gebruikt als bind- of vulmiddel, in welke verhoudingen? Hoe is de kwaliteit, zijn er zouten aanwezig? Met het antwoord op al deze vragen kan tot een op maat gemaakt advies worden gekomen voor herstel.

Aan de hand van een ander type doorsnede kan in het laboratorium bepaald worden welke verflagen aanwezig zijn op een stuclaag. In dit voorbeeld is duidelijk te zien dat er verschillende gekleurde lagen van een decoratie over elkaar heen zijn aangebracht. Alle lagen tezamen behoren tot een viertal schilderbeurten die vanuit de bouwhistorie konden worden bevestigd. Verflagen kunnen dus niet altijd zomaar verwijderd worden. Een waardevol deel van de historie zou verloren kunnen gaan.